De inval van Rusland in Oekraïne op 23 februari 2022 stelt pacifisten weer eens voor de vraag of het niet inconsequent is om alle militaire geweld principieel te veroordelen en tegelijkertijd deel te nemen aan een publiek debat waarin geweld niet principieel wordt afgekeurd. Kan een pacifist zich niet beter helemaal niet mengen in dit debat en zich hier onthouden van het innemen van een standpunt?

xxxxxxDit probleem kan misschien het beste worden opgelost door welbewust min of meer tegelijkertijd op twee verschillende niveaus over het probleem van het oorlogsgeweld te denken en te spreken:

x

1. Op consequent pacifistisch niveau, waarop iedere oorlogshandeling waarbij doden vallen verwerpelijk is. Dus in het geval van de oorlog in Oekraïne is zowel de aanval van Poetin verwerpelijk als het “terugschieten” door de Oekraïners en het sturen van militaire steun aan Oekraïne.

xxxxxx Maar hoewel alle pacifisten van mening zijn dat het doden van medemensen nooit gerechtvaardigd is, kan men toch verschillend denken over hoe dat doel te bereiken. Sommigen menen dat de kern van het pacifisme hierin ligt dat men zich liever laat overweldigen dan vijandelijke mensen te doden. Volgens mij kan men echter beter de kern van het pacifisme hierin zoeken dat men anticiperend  tot het uiterste moet streven een oorlog te voorkomen. Dat betekent dat de tijd waarin een pacifist zijn activiteit en overredingskracht moet inzetten bij uitstek de vredestijd is, dus de tijd vóórdat de oorlogsmachinerie op gang is gekomen.

xxxxxxWat kan een consequente pacifist nog doen als een oorlog eenmaal is uitgebroken en zijn eigen gang gaat? Dan kan hij alleen nog oproepen tot een onmiddellijk staakt-het-vuren! En proberen beide partijen ervan te overtuigen dat de overwinning die zij nastreven voor beide partijen op de lange duur een verlies zal blijken te zijn.

x

2. Op gemengd consequent en pragmatisch niveau. Het bezwaar van het denken op consequent pacifistische niveau is namelijk dat het hierdoor haast onmogelijk wordt deel te nemen aan het maatschappelijk debat. Men wordt dan haast wel gedwongen zich te beperken tot Getuigen en het houden van betogingen voor Vrede en tegen Oorlog.

xxxxxx Daarom is het beter te kiezen voor een pragmatische opstelling waarbij men tegelijk denkt op twee niveaus: op het eerste niveau houdt men vast aan een consequent pacifistisch standpunt en op het tweede niveau gaat men zich inleven in de wijze waarop in de actuele politiek over de problemen van oorlog en vrede wordt gesproken (ook al keurt men deze wijze zelf af). Men kan dan in ieder geval meepraten en meestemmen bij belangrijke beslissingen en hopelijk kan men een (relatief) goede invloed uitoefenen. Stel bijvoorbeeld dat het binnen de gaande politieke discussie vast staat dat er wapens naar Oekraïne worden gestuurd, maar dat er nog niet beslist is of dat F-16’s moeten worden of clusterbommen. Principieel pacifistisch gezien zijn beide mogelijkheden fout en vanuit dat standpunt zou een pacifist zich van stemming moeten onthouden. Maar pragmatisch gezien kan hij toch nog proberen enige goede invloed uit te oefenen door de “minst kwade” te kiezen. Bij afweging komt hij misschien tot het oordeel dat F16’s minder wreed zijn en minder doden opleveren dan clusterbommen en voor F16’s kiezen. Maar hij zal zich blijven realiseren dat bij de keuze van de “minst kwade” deze minst kwade niet opeens “goed” wordt.

Dit is maar een klein en praktisch voorbeeld, maar dezelfde redenering geldt algemeen. Men kan bijvoorbeeld tegen zijn zin geplaatst worden voor het dilemma te moeten kiezen tussen een kleine of een een grote oorlog. Dan is het, als het echt niet anders kan, verstandig te kiezen voor de kleine oorlog (1). xxxxxx Maar men moet niet de fout maken te denken dat die oorlog dan “rechtvaardig” is (of misschien zelfs “gerechtvaardigd”). Augustinus geloofde in het bestaan van rechtvaardige oorlogen, maar dat is een levensgevaarlijk standpunt. Want zodra men gaat geloven in het bestaan van rechtvaardige oorlogen gaat men redenen zoeken om de eigen oorlog rechtvaardig te vinden en die zijn er altijd wel te vinden. En dan verdwijnt de stimulans om het verschijnsel oorlog uit te bannen.

xx

(1) Zie voor het probleem van het voor een moreel dilemma geplaatst worden de paragraaf Chantage en manipulatie met morele dilemma’s

xx

Herschreven 4 februari 2023 en 15 juli 2023