Category Archives: Geschiedenis

4. De keten van grote Europese oorlogen

Vrijwel alle historici zijn het er over eens dat de oorzaak van de tweede wereldoorlog voor een groot deel is gelegen in de afloop van de eerste wereldoorlog. Deze afloop liet de Duitsers achter met twee in principe verschillende gevoelens: in de eerste plaats een gevoel van te zijner tijd revanche te moeten nemen voor de verloren oorlog en in de tweede plaats een verlangen naar vergelding voor het als onrechtvaardig ervaren verdrag van Versailles. Beide gevoelens/motivaties versterkten elkaar en bevorderden de opkomst van Hitler en zijn ideologie.
XXXMaar als het ontstaan van de tweede wereldoorlog verklaard kan worden uit de eerste wereldoorlog, wat was dan de oorzaak van de eerste wereldoorlog? Bij nader historisch onderzoek blijken dezelfde twee motivaties ook hier een doorslaggevende rol te hebben gespeeld, namelijk het verlangen naar revanche en het verlangen naar vergelding die waren achtergebleven na afloop van de Frans-Pruisische oorlog van 1880-81. Maar wat was op zijn beurt de oorzaak van de Frans-Pruisische oorlog? Zo kunnen we ons onderzoek voortzetten en steeds verder teruggaan in de geschiedenis van Europa. Iedere oorlog blijkt voor een groot deel te zijn uitgelokt door een vorige oorlog, kennelijk vormen deze oorlogen een keten van revanche- en vergeldingsacties. Maar hoe ver moeten we hierbij teruggaan? Wanneer is deze keten begonnen? De keuze van een beginpunt is moeilijk en bovendien nogal willekeurig. Een probleem is ook dat deze keuze keuze vrijwel automatisch impliceert dat men de partij waarmee men de beschrijving begint beschouwt als de partij die is begonnen, dus als de “schuldige”.
XXXMaar we moeten èrgens beginnen. Laten we beginnen bij het absolutistische regime van de Franse koning Lodewijk XIV, dat duurde van 1643 tot 1715. Dit regime kwam niet uit de lucht vallen, het was de politieke manifestatie van het in de tweede helft van de 16e eeuw steeds sterker wordende streven een einde te maken aan het onzekere levensgevoel en het gebrek aan orde van de late renaissanceperiode (dit streven is bijvoorbeeld terug te vinden in het concilie van Trente dat duurde van 1545 tot 1563 en later in Descartes’ zoeken naar “regels” en de oprichting van de Académie Francaise met zijn streven naar formalisering). Lodewijk XIV voerde hevige oorlogen met Engeland en Nederland, dat toen onder leiding stond van stadhouder Willem III, die in 1688 ook koning van Engeland werd. Maar de belangrijkste tegenstand tegen zijn absolutistische regime ontstond pas na zijn dood in zijn eigen land, namelijk door verlichtingsdenkbeelden van de opkomende burgerij (Montesquieu, Voltaire, de Encyclopédie, enzovoort). Dit liep uit op de gewelddadige Franse revolutie van 1789 en in het verlengde daarvan de Napoleontische oorlogen van 1792 tot 1815. De Duitsers hielden zeer bittere herinneringen over aan deze oorlogen en de vernederende bezetting van hun land en hun verlangen om “voor altijd een einde te maken aan de Franse agressie” droeg sterk bij aan de Frans-Pruisische oorlog van 1870-71. Dit was op zichzelf geen grote oorlog, maar hij gaf wel een enorme knauw aan de Franse nationale trots. Vooral de snelle en moeiteloze bezetting van Parijs door de legers van Bismarck werd als krenkend ervaren en de bij oorlogsveteranen als Clemenceau ontstane gevoelens van revanche droegen sterk bij aan het ontstaan van de eerste wereldoorlog. Een belangrijke factor was ook het bij de Fransen al of niet terecht rondgaande gerucht van de Pruisische wreedheid, die bestraft en vergolden moest worden. Bij het verdrag van Versailles in 1919 wilde men “voor altijd een einde maken aan de Duitse agressie” en, zoals reeds opgemerkt, droegen de door dit verdrag bij de Duitsers ontstane gevoelens van revanche en vergelding weer sterk bij aan het ontstaan van de tweede wereldoorlog in 1939.
XXXKort samengevat krijgen we dus de volgende keten van elkaar oproepende grote Europese oorlogen:
(1) het absolutistisch regime van Lodewijk XIV (1643-1715)  →  (2) de Franse revolutie en de Napoleontische oorlogen (1789, 1792-1815)  →  (3) de Frans-Pruisische oorlog (1880-81)  →  (4) de eerste wereldoorlog (1914-18)  →  (5) de tweede wereldoorlog (1939-1945).

3. Spontaan ontstaande oorlogen en oorlogen als schakel in een keten

Er zijn in oorlogen vaste patronen te vinden en aan de hand daarvan worden ze gewoonlijk verdeeld in typen. De twee bekendste typen zijn waarschijnlijk wel de aanvalsoorlog en de verdedigingsoorlog. Een aanvalsoorlog kan men definiëren als een oorlog die begonnen wordt door één partij, terwijl de andere partij geheel onschuldig is aan de oorlog. Een verdedigingsoorlog kan men definiëren als een oorlog die zuiver een reactie is op een aanval van de andere partij en waaraan de verdedigende partij dus geheel onschuldig is.
XXXMaar hoewel de aanvalsoorlog en verdedigingsoorlog in theorie gemakkelijk zijn te onderscheiden en te definiëren is het toch moeilijk hiervan zuivere voorbeelden te vinden. Een soms aangehaald voorbeeld van een aanvalsoorlog vormen de campagnes waarmee de Romeinse keizer Caesar van 58 tot 53 v.C. Gallië veroverde. Maar als men hier over verder gaat nadenken blijkt ook hier de zaak niet zo eenvoudig te liggen als hij op het eerste gezicht lijkt, want Gallische en Germaanse stammen hadden telkens de grenzen van het Romeinse rijk bedreigd en men kan de oorlog van Caesar ook zien als een uitval ter verdediging van de veiligheid van het Romeinse rijk tegenover het buitenland. Dan zou het eigenlijk toch een verdedigingsoorlog zijn. Ook van de verdedigingsoorlog is het niet gemakkelijk zuivere voorbeelden te vinden, want heel vaak heeft een land dat wordt aangevallen daaraan voorafgaand toch wel provocerend opgetreden. Misschien is de verdediging van het Inca-rijk en het rijk van de Azteken tegen de binnenvallende Spanjaarden wel een zuiver voorbeeld, want de komst van Columbus was “toevallig” en op geen enkele manier uitgelokt door door vroegere agressieve daden van deze rijken.
XXXVoor mensen die geïnteresseerd zijn in de oorzaken van oorlogen (en daarmee samenhangend natuurlijk ook in de schuldvraag) zijn echter ook twee andere typen oorlog van groot belang. Men zou die de “spontaan ontstaande oorlog” en de “oorlog-als-schakel-in-een-keten” zou kunnen noemen. Een spontaan ontstaande oorlog ontstaat als het ware uit het niets. Hij begint met een heel kleine, onschuldige gebeurtenis en groeit daarna door escalatie uit tot een oorlog. Men kan dus niemand aanwijzen die de oorlog begonnen is en men kan dus ook geen “schuldige” aanwijzen. Een dergelijke oorlog is een geliefd thema bij treurspeldichters, niet alleen in het oude Griekenland, maar ook in andere culturen. Een beroemd Arabisch voorbeeld is de Basous-oorlog, die uitgevochten werd tussen de stam van Taglib en de stam van Bakr omstreeks 494-534, dus in de pre-islamitische periode. Deze oorlog begon hiermee dat de hoofdman Koelayb tijdens een wandeling door zijn gebied een leeuwerik zag die angstig fladderde boven haar nest met eieren. Koelayb stelde haar gerust met de woorden: “Wees niet bang, ik zal je beschermen”. Toen hij echter de volgende dag bij het nest terugkwam zag hij dat dit vertrapt was door een kameel en hij vermoedde dat die behoorde tot de kudde van zijn zwager Djassas. Hierop bedreigde hij Djassas: “Pas op, zorg dat die kameel hier nooit meer terugkomt!” Dit deed Djassas in woede ontsteken: “Bij God, zij zal hier terugkomen!” Hierop dreigde Koelayb: “Als zij hier terugkomt zal ik haar met een pijl door de uier schieten!”. En hierop dreigde Djassas: ”Dan zal ik mijn lans in jouw rug werpen!”
XXXNiet lang na deze verhitte woordenwisseling gebeurde het dat een kameel van Djassas toevallig losbrak, waarna Koelayb haar met een pijl door de uier schoot, waarna Djassas Koelayb doodde. Deze gebeurtenissen vormden de aanleiding van de 40 jaar durende oorlog tussen de stammen van Taglib en van Bakr, met eindeloze wederzijdse wraakacties, die doorging tot beide partijen volledig waren uitgeput en die naar men zegt 70 000 doden kostte. Deze oorlog is in de Arabische wereld het symbool geworden van de eindeloze stammenoorlogen die woedden voordat de komst van de islam daaraan een einde maakte (1).
XXXHet tweede type oorlog dat hier de aandacht verdient is de oorlog die een nieuwe schakel is in een vaak reeds lang in gang zijnde keten van elkaar uitlokkende oorlogen. Hierbij maakt het geen verschil hoe deze keten is begonnen: hij kan door het escalatiemechanisme uit het niets zijn ontstaan, maar hij kan ook begonnen zijn met een aanvalsoorlog. Wanneer we de gang van zaken bij het eerste geval samenvatten krijgen we dus het volgende:
De keten begint vrijwel onzichtbaar met een onbeduidende gebeurtenis die een reactie oproept die nog geen vergeldingskarakter hoeft te hebben. Deze roept vervolgens weer een tegenreactie op en zo ontstaat een keten van wederzijdse reacties met een aangroeiend vergeldingskarakter. Deze nemen in heftigheid toe totdat alle zelfbeperking is weggevallen en beide partijen trachten zo hard mogelijk “terug te slaan”. Na verloop van tijd is men het begin van de keten vergeten en let ieder van beide partijen alleen nog op de laatste handeling van de tegenpartij. In dit stadium beweren beide partijen dat de tegenpartij is begonnen en dat de eigen reactie niet meer is dan een gerechtvaardigde reactie op ondervonden agressie.

(1) L.O. Schuman (1960): De Arabieren, Cultuurgeschiedenis van de Arabische wereld, p. 46.