Het is het beste om geen vijanden te hebben, maar als je die toch op de een of andere manier hebt gekregen, hoe moet je je dan tegenover hen gedragen? Aangezien de cultuur van Europa sterk joods-christelijk is beïnvloed is het voor ieder van belang te weten wat de Bijbel hierover zegt.
In het Oude Testament wordt verteld hoe de Israëlieten wegtrokken uit Egypte, veertig jaar lang door de woestijn zwierven en toen zij tenslotte in het beloofd land terecht kwamen de daar wonende volken wegjoegen of uitmoordden. De oorlogen die daarbij werden gevoerd waren wreed: “In de steden van het land dat de Heer, uw God, u als grondgebied zal geven, mag u geen mens in leven laten” (Deut. 20:16).
Hoe konden de Israëlieten zich toen en later zo gedragen? Het was vooral een combinatie van veroveringsdrang en monotheïsme. Wat betreft hun veroveringsdrang verschilden ze niet veel van andere volken, zij het dat deze drang bij hun vermoedelijk sterker religieus was geladen. En door het monotheïsme zagen de Israëlieten de goden van hun tegenstanders als afgoden en deze tegenstanders zelf als afgodendienaars. Die waren in de greep van Het Kwaad. Uitroeien was dus een goede daad. Opvallend hierbij was de totale afwezigheid van wat je zou kunnen noemen “morele objectiviteit”: het besef dat je een oorlog van twee kanten moet bekijken en het besef dat de andere partij bestaat uit mensen zoals jezelf. Dit was zelfs verboden: ………
In het Oude Testament wordt ook de latere geschiedenis van de Israëlieten (later “Joden” genoemd) verteld. Tot in de 18e eeuw dachten de theologen dat het hele Oude Testament als het ware in één “openbaring” was ontstaan en hadden er geen oog voor dat het denken van de Israëlieten in deze duizend jaar een diepgaande ontwikkeling heeft doorgemaakt (1). Tot op zekere hoogte bij deze ontwikkeling aansluitend (althans dat vermoed ik) zei Jezus: “Gij hebt gehoord dat er gezegd is: Gij zult uw naaste liefhebben, en uw vijand zult gij haten. Maar ik zeg u: Hebt uw vijanden lief en bidt voor wie u vervolgen” (Matth. 5:43-44).
Daarom kan men geen antwoord geven op de vraag wat “de” Bijbel zegt over juiste houding tegenover de vijand. Er komen minstens twee visies in naar voren: een “oudtestamentische” en een “nieuwtestamentische”. Sommigen ontkennen echter de gedachte van ontwikkeling en houden zo goed mogelijk vast aan de gedachte dat de Bijbel op de een of andere manier toch een “eenheid” is.
(1) Het in de 18e eeuw ontstaande algemene besef dat de wereld in een voortdurende historische ontwikkeling is leidde in de theologie tot de zogenaamde “historisch-kritische methode”. Zie bijvoorbeeld O.J. de Jong (1992): Geschiedenis der kerk.
(1 januari 2023)