In verband met de vraag welke houding “het westen” in de Oekraïne-oorlog moet aannemen tegenover Rusland wordt telkens het argument aangevoerd dat de mislukte politiek van Chamberlain tegenover Hitler-Duitsland in 1937-39 bewijst dat appeasement-politiek niet werkt. Dat is een argument dat enerzijds een terechte waarschuwing inhoudt, maar anderzijds zeer gevaarlijk is. Daarom verdient het nader onderzoek.

Het woord “appeasement” betekent in het algemeen: verzoening. Appeasement-politiek werd door de historicus Paul Kennedy omschreven als:

Zoals reeds aangestipt kreeg deze vorm van politiek handelen vooral bekendheid door de houding van Engeland tegenover Hitler-Duitsland in de jaren 1937-39. Hitler voerde een politiek waarbij hij alle Duitssprekenden die door de bij het verdrag van Versailles getrokken nieuwe landsgrenzen in het buitenland terecht waren gekomen “heim inns Reich” wilde brengen. Dit had ook betrekking op de 3½ miljoen Duitsers die woonden in het Tsjechische Sudetenland. Hierover schrijft Wikipedia:

Het is vooral door deze gebeurtenis dat de appeasement-politiek een slechte naam heeft gekregen. Maar is dat terecht?

Men spreekt vaak over het “mislukken van de appeasement-politiek van Chamberlain” maar wat is daaraan eigenlijk mislukt? Inderdaad, Chamberlain deed een laatste poging de vrede te bewaren en die is mislukt. Maar er is volgens mij geen bewijs of zelfs maar evidentie dat deze politiek de opkomst van Hitler en het uitbreken van de oorlog heeft bevorderd. Wel komt Chamberlain de eer toe voldaan te hebben aan een oeroude traditie om vóór het aangaan van een oorlog nog een laatste mogelijkheid te scheppen het bloedvergieten van de oorlog te voorkomen. Deze traditie is bijvoorbeeld te vinden in het Oude Testament, in Deuteronomium 20:10: “Als je een stad wilt aanvallen bied dan eerst vredesvoorwaarden aan”.  Na het mislukken van deze laatste poging verklaarde Chamberlain op 3 september 1939 de oorlog aan Duitsland. Deze moest toen zijn grote mond wel gestand doen en zijn aanval op Engeland plannen. Vermoedelijk was hij dat oorspronkelijk niet van plan. Niemand weet wat er zou zijn gebeurd als hij die oorlog niet verklaard had.

xxxxxxxHierbij moet worden opgemerkt dat het “mislukken” van de Chamberlain’s appeasement-politiek absoluut niet bewijst dat een dergelijke politiek altijd en overal zal mislukken. Integendeel, het is aannemelijk dat een groot deel van dergelijke pogingen succes heeft. Denk bijvoorbeeld aan het optreden van Gandhi.

Op 10 mei 1940 werd Chamberlain opzij gezet door de havik Churchill. Die was, nu de oorlog eenmaal was begonnen, de juiste man op de juiste plaats. Maar we kunnen nog verder nadenken over de vraag of appeasement-politiek nut kan hebben in de “vredestijd” vóór het uitbreken van een oorlog. Om hierover te kunnen oordelen is het noodzakelijk eerst uit de oorlogssfeer te treden en er over na te denken hoe “normale” verhoudingen tussen mensen en tussen volken er moeten uitzien.

xxxxxx Wat betreft de verhoudingen tussen mensen: voor hen geldt dat het leven een kwestie is van geven en nemen. Er ontstaan voortdurend kleine en grote belangenconflicten en om die op te lossen moet men niet het onderste uit de kan willen halen. Om de vrede te kunnen bewaren moet men bereid zijn compromissen te sluiten. “Wees jij nu maar de wijste!”, zeggen moeders tegen de oudste van hun kinderen als die ruzie maken. Helaas ontmoet men in het dagelijks leven ook haviken die voortdurend op hun “rechten” staan. Ze maken ruzie en veroorzaken breuken in relaties. Familieleden willen elkaar soms tientallen jaren niet meer zien. Haviken beschouwen mensen die zich met elkaar verzoenen als “watjes”. Toch krijgen ze vaak leidinggevende functies, want men heeft vaak waardering voor hun doortastende optreden. Maar kijkt men nauwkeuriger, dan ziet men dat deze mensen een spoor van vernieling achter zich laten. Gelukkig vormt dit soort mensen maar een kleine minderheid. Alles bij elkaar genomen zijn het niet de haviken, maar de inschikkelijke mensen, die compromissen weten te sluiten, die de samenleving draaiende houden.

xxxxxxKijken we vervolgens naar de internationale verhoudingen tussen de volken. Hier staat de moraal er heel wat slechter voor. Hier is men het normaal gaan vinden dat de landen elkaar voortdurend militair bedreigen en economisch verzwakken door wederzijdse sancties. Hier citeert men graag de wijsheden van cynische auteurs als Machiavelli (1) en Von Clausewitz (2). Maar het gevolg is wel dat er tussen veel landen op de wereld voortdurend spanningen heersen die telkens zo hoog oplopen dat er fysieke oorlog dreigt te ontstaan. De leiders van die landen zijn vaak haviken die denken geen enkel moment van zwakte te mogen laten zien. Want zodra je zwak bent, zo luidt hun doctrine, zal de vijand toeslaan. En zolang iedereen deze doctrine normaal vindt zal dit ook inderdaad het geval zijn. In dit geestelijk klimaat is appeasement-politiek inderdaad riskant.

xxxxxxEen Een probleem is dat ook degenen die zich in het dagelijks leven inschikkelijk en compromisbereid gedragen het normaal vinden dat landen zich in de internationale verhoudingen uiterst primitief en tribaal gedragen en elkaar voortdurend bedreigen en economisch onderuit halen. Met het gevolg dat het zo nu en dan uit de hand loopt en er grote oorlog ontstaat. Waarna men dan weer enige tijd zijn wonden likt en jammert dat het allemaal zo slecht is gelopen. En dan weer opnieuw begint. Wat dat betreft dringt de vergelijking op met de slavernij: duizenden jaren heeft men die als normaal beschouwt, totdat er mensen kwamen die de slavernij niet normaal vonden en het tijd werd die af te schaffen.

De minachting voor appeasement-politiek hoort thuis in de wereld van de havikenmentaliteit. Hierbinnen meent men met zekerheid te weten dat deze politiek niet werkt en is men ook niet bereid daarover na te denken. Maar laten wij dat nu eens wèl doen.

xxxxxx In de eerste plaats moet in het algemeen worden opgemerkt dat wanneer deze politiek bij het verdrag van München niet werkte, dat dat geen bewijs is dat deze politiek nóóit werkt. Hier kan men de bekende wijsheid aanhalen dat “successen behaald in het verleden geen garantie geven voor de toekomst”. Maar dan omgekeerd toegepast: het mislukken van een bepaalde politiek in het verleden bewijst absoluut niet dat deze politiek ook in de toekomst zal mislukken.

xxxxxxVerder moeten we bedenken dat de appeasement-politiek tegenover Duitsland volstrekt verkeerd getimed was. Toen Chamberlain daar in 1938 mee kwam was het te laat. Want wanneer het escalatiemechanisme eenmaal in werking is getreden is het erg moeilijk om het nog te stoppen, het moet als het ware eerst uitrazen. De politiek van verzoening had al gevoerd moeten worden bij het verdrag van Versailles. De havik Clemenceau had minder invloed moeten hebben. Dan was de Tweede Wereldoorlog vermoedelijk niet ontstaan.

xxxxxxTenslotte geldt er ook een derde argument. Men zegt dat de politiek van appeasement in 1938 heeft gefaald en dat is vermoedelijk juist. Maar heeft de daarna gevolgde alternatieve mogelijkheid, de havikenpolitiek van het verklaren van de oorlog aan Duitsland, dan zoveel succes gehad? Hij heeft geleid tot escalatie en de Tweede Wereldoorlog. Weliswaar wordt tegen dit argument vaak ingebracht dat men al veel éérder in de opkomst van Hitler had moeten ingrijpen, toen het Duitse leger nog niet zo sterk was geworden. Maar een dergelijk ingrijpen is vrijwel ondenkbaar, het zou een totaal ongeoorloofde inmenging in een soeverein land zijn geweest.

(1) Niccolò Machiavelli (1532): De Vorst.

(2) Carl von Clausewitz (1832-34): Vom Kriege.

(8 november 2022 / 6 januari 2023)