Drie standpunten van waaruit je de relatie wij↔vijand kunt bezien

Om oorlogen te voorkomen (of te beëindigen) is het noodzakelijk dat we ons bewust zijn vanuit welk standpunt wij kijken naar de relatie tussen onszelf en de vijand. Drie veel voorkomende standpunten zijn:
x
1. Het meest primitieve standpunt. Dit kan als volgt schematisch worden weergegeven:
x
Wij ───> Slechterikken
x
In dit geval bezien we onze relatie met de vijand subjectief, vanuit onszelf (rood aangegeven).
xxxxxxDeze zienswijze was overheersend in de verre oudheid, toen de mensen nog in stamverband leefden. Het was de tijd van de bloedwraak (“bloed” = familie of stam). Wanneer iemand was vermoord had zijn familie of stam (“bloedverwanten”) de plicht wraak te nemen want er bestonden nog geen rechtbanken(1). Het gevolg was dat er lange ketens van vergeldingsdaden ontstonden waaraan niemand een eind kon maken.
xxxxxxDe westerse politieke moraal verkeert nog steeds in dit stadium. Zo loopt er door de geschiedenis van Europa een keten van wederzijdse vergeldingsoorlogen: de Franse revolutie was een reactie op het totalitaire bewind van Lodewijk XIV, de Frans-Duitse oorlog was een reactie op Franse revolutie en de Napoleontische bezetting van Duitsland, de eerste wereldoorlog was een reactie op de Frans-Duitse oorlog, de tweede wereldoorlog was een reactie op de eerste. Natuurlijk waren er bij het ontstaan van deze oorlogen meer factoren in het spel, maar bij het rijp worden van de geesten voor het voeren van deze oorlogen speelde steeds de revanchegedachte een doorslaggevende rol.
xxxxxxOok de militaire moraal is gebaseerd op de onbetwijfelbaarheid van het eigen gelijk. Dat moet ook wel, anders zouden de soldaten niet goed kunnen vechten. Een illustratie hiervan is te vinden in de autobiografie “Ik koos het wapen” van Peter van Uhm, destijds Commandant der Nederlandse Strijdkrachten. Hij vertelt hierin dat het bij legeroefeningen gebruikelijk was de vijand aan te duiden als de “slechterikken” en dat hij later, bij een gezamenlijke missie met Russische strijdkrachten, ontdekte dat dat mensen waren net als zijlzelf.
xxxxxxDe burgerlijke moraal in Europa is veel verder gevorderd. Het ontstaan van deze moraal is al rond 450 v. C. op het toneel gebracht door Aeschylus in zijn driedelige tragedie “Oresteia” (3). Hierin wordt verteld hoe Orestes gevangen zit in een eindeloze keten van “keerbeurtig moorden”, totdat tenslotte de wraakgodinnen opgenomen worden in het rechtsstelsel van de staat Athene.
x
x
2. Een minder primitief tussenstandpunt. Schematisch weergegeven:
x
Wij <───> Tegenstanders
x
Deze zienswijze komt voor bij de internationale situatie in vredestijd. Beide partijen bekijken nu de onderlinge relatie subjectief en zijn zich daarvan ook bewust. Men weet verstandelijk, net als Peter van Uhm op latere leeftijd, dat er in andere landen mensen wonen als jezelf, maar het komt er niet van de consequenties daaruit te trekken. De relaties blijven hoogst gespannen. Beide partijen zitten gevangen in de bestaande machtsverhoudingen. Ze komen niet verder dan: de wereld zit nu eenmaal zo in elkaar.
xxxxxxAls er oorlog uitbreekt treedt polarisatie op en vervallen de verhoudingen tot die van de eerstgenoemde uiterst primitieve situatie: de gezichtskring wordt steeds nauwer en de vijand wordt weer gedepersonaliseerd.
x
x
3. Een volwassen standpunt. Schematisch:
x
       Wij
        ↨                <─── Objectieve buitenstaander
Tegenstanders
x
Deze zienswijze hoort bij mensen die beseffen dat men, om tot de oplossing van een conflict te komen, het beste een buitenstaander kan vragen een onafhankelijk, objectief oordeel te vellen. Hierop is alle arbitrage en is alle rechtspraak gebaseerd. Maar het is niet altijd nodig werkelijk een objectieve buitenstaander te benoemen. Wij kunnen ook proberen ons zo goed mogelijk in te leven in het standpunt van onze tegenstander en te anticiperen op het oordeel dat een denkbeeldige buitenstaander over de relatie tussen ons en onze tegenstanders.
xxxxxxDeze zienswijze is, gelukkig, de zienswijze waarmee de meeste volwassen mensen proberen te leven. Allereerst in het dagelijks leven, in de relaties met familie, vrienden en kennissen. Maar ook in het bedrijfsleven. Men weet dat het leven een kwestie is van geven en nemen en van het sluiten van compromissen. Leven en laten leven.
xxxxxxDe internationale politiek helaas is veel minder volwassen. Er worden wel pogingen gedaan om te komen tot internationaal recht, zoals het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties in den Haag, maar het succes daarvan is niet groot. Sommigen willen ook een wereldregering, maar het gevaar van onomkeerbare tirannie ligt op de loer. De mensen zullen uit zichzelf, niet door dwang van buiten en van boven af, moeten kiezen voor een volwassen standpunt, waar zelfbezinning een onmisbaar onderdeel van is.
x
(1) J.M.G. van der Dennen (circa 2005?): Wraak: evolutionaire aspecten (waarom wraak zoet is en bovendien heilige plicht).
(2) Peter van Uhm / Sander Koenen (2016): Ik koos het wapen.

(3) Aeschylus (458 v.C.): Oresteia (verhaal van Orestes).

x
27 januari 2023