Toelichting bij het concept vergeldingsreflex

Reflex-theorie van Descartes: iemand trekt zijn voet terug van het vuur

In het voorgaande is als eerste oorlogsmechanisme het verschijnsel genoemd dat geweld (over het algemeen) wordt beantwoord met geweld. Dit mechanisme speelt een rol in vrijwel alle fasen van een oorlog. Het ziet er naar uit dat deze beantwoording met geweld vrijwel reflexmatig tot stand komt en dat roept de vraag op wat voor soort reflex het dan wel is. Zoals reeds opgemerkt kan een reflex zich  voordoen op drie verschillende niveaus: biologisch, psychisch en sociaal-politiek. De biologische reflex is het eenvoudigst. Een bekend voorbeeld hiervan is het verschijnsel dat iemand die zijn vingers brandt snel zijn hand terugtrekt. Dit gaat automatisch, buiten zijn wil om. De eerste die dit verschijnsel op een moderne wijze probeerde te verklaren was Descartes.

Een ingewikkelder reflex treedt op als iemand een klap krijgt. Hij krijgt dan een sterke, reflexmatige neiging om terug te slaan. Maar het is geen echte biologische reflex, want als hij dat wil kan hij ook niet reageren. Zijn reactie gaat niet buiten zijn wil om. Om dit type reflex te verklaren voerde de Duitse psychiater Griesinger in een beroemd geworden artikel het begrip psychische reflex in (1).  Aansluitend bij zijn theorie kan men een begrip “vergeldingsreflex” invoeren als een soort psychische reflex.

Deze vergeldingsreflex heeft de belangrijke eigenschap dat hij zich zowel op lichamelijk niveau als op psychisch niveau kan voordoen. Immers, wanneer iemand een klap krijgt kan hij zowel terugslaan als terugschelden. Beide zij geschikt om  het doel te bereiken, namelijk om de ander op zijn beurt te kwetsen. Dat betekent dat ze op een bepaalde manier gelijkwaardig zijn en onderling verwisselbaar. Dat blijkt ook hieruit dat het voorkomt dat iemand wordt uitgescholden en als reactie daarop niet terugscheldt, maar zijn vuisten gaat gebruiken, dus lichamelijk terugslaat. Beide reacties zijn geschikt voor het doel, hoewel in de huidige cultuur terugschelden als beschaafder wordt gezien dan terugslaan. Nog beschaafder is natuurlijk niet terugslaan, maar een betoog gaan houden waarmee de tegenstander op zijn onjuiste gedrag wordt gewezen. Erg bevredigend is dat natuurlijk niet. Sigmund Freud beschouwde terugslaan als de “adequate reactie” en de andere vormen als “sublimatie”.

Nog ingewikkelder is wat men kan noemen de “sociaalpsychologische reflex”. Wanneer een groep mensen wordt aangevallen heeft deze als groep in zijn geheel de de neiging hierop krachtig te reageren, bijvoorbeeld met fysiek geweld. Deze reactie van de groep als geheel ontstaat natuurlijk door het samenwerken van de reacties van de individuele leden van de groep. Hoe dit precies in zijn werk gaat in het midden latend, kan men toch wel zeggen dat wanneer een volk revanche wil nemen voor een verloren oorlog, dat dit dan berust op een “vergeldingsreflex”.

(1) Wilhelm Griesinger (1843): Ueber psychische Reflexactionen.